7 metrów bieżących zapisu nutowego poproszę, czyli o zwoju exsultetu

Ciekawe zlecenie pojawiło się u mnie na pulpicie. Interesujące zarówno ze względu na formę, jak i na treść. Wyzwania na wielu polach!

Odezwał się do mnie kantor — czyli ten, który przewodzi śpiewom liturgicznym — jednej z polskich parafii z propozycją, żebym wykonała dla niego zwój exsultetu! Exsultet to uroczysta pieśń wykonywana przez diakona, prezbitera lub kantora w czasie Wigilii Paschalnej. Nazywana również Orędziem Wielkanocnym jest śpiewana w momencie uroczystego ustawienia przy ołtarzu świecy – Paschału, po jej okadzeniu. Kantor, który się do mnie zwrócił, wykonuje śpiew Orędzia Paschalnego co roku i chciałby podkreślić uroczysty charakter tego momentu.

Temat zaczęłam oczywiście od zgłębienia historii i poszukiwań wszystkiego, co można przeczytać na temat tej, jak się okazuje, niezwykle ciekawej tradycji w Kościele. Zrobiło się z tego dużo materiału, dlatego podzieliłam go na dwa wpisy. Dziś będzie o formie i tradycji tego śpiewu w Kościele. W kolejnym opowiem o samej pracy nad rękopisem.

Zacznijmy od początku. Skąd w ogóle taki pomysł, że exsultet ma być wykonany na zwoju? Czyż nie byłoby praktyczniej dla kantora, aby miał, jak to zwykle bywa, książkę z nutami? Łatwiej strony przewracać w książeczce, niż panować nad rozwijaniem zwoju, proszę mi wierzyć. Oto na poniższej miniaturze trzech kantorów ze spokojem śpiewa ze zwoju przewieszonego swobodnie z pulpitu. Żaden z kantorów zwoju nie przytrzymuje! Pozostawiony sobie, rozwinął się on niemal cały. Jeszcze chwila i zsunie się z pulpitu… a śpiew urwie się w pół nuty! Tak, tak, nie jest łatwo śpiewać ze zwoju.

Śpiewacy w inicjale C(antate domino) rozpoczynający psalm 95, Howard Psalter, BL Arundel 83 I, f. 63 v, fot. https://www.bl.uk/catalogues/illuminatedmanuscripts/ILLUMIN.ASP?Size=mid&IllID=7093

Okazuje się, że pragnienia kantora wynikają z bardzo dawnej tradycji Kościoła. Zachowały się egzemplarze takich zwojów z południa Włoch z okresu między X a XIV wiekiem. W zasadzie niemal wszystkie egzemplarze , które dotrwały do naszych czasów, za wyjątkiem dwóch, pochodzą ze słonecznej Italii.

Dlaczego jednak zwój, gdy zwykła w owym czasie jest już forma kodeksu? Z całą pewnością nie była to forma stworzona specjalnie dla kantora. Ani też dlatego, że śpiewa się exsultet na pulpicie. Kantor zamawiający u mnie tę pracę doskonale rozumiał funkcję tych manuskryptów. Przez użycie zwoju — łac. rotulus — podkreślano solenny charakter uroczystości Wigilii Paschalnej, a konkretniej — momentu błogosławieństwa świecy paschalnej.

Diakon śpiewający exsultet w czasie obrzędu błogosławieństwa Paschału, Vatican, Barb. Lat. 592
fot. https://doconversations.wordpress.com/2014/04/15/exultet-a-medieval-easter-tradition/

Forma zwoju znana była oczywiście od antyku. Zanim przeszliśmy na formę znanej nam dziś książki — kodeksu, cała piśmiennicza starożytność posługuje się formą zwoju. Był to standardowy sposób przechowywania tekstu pisanego. Zwoje papirusowe sporządzane były tysiące lat przed Chrystusem.

Fragment zwoju egipskiego, Księga umarłych I-II w. p.n.e., Teby, Egipt
Fot. Naomi Wenger. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Livre_des_morts_d%27Osirour.jpg

Najwcześniej przez Egipcjan, potem od ok. VI wieku przed Chrystusem przez Greków, a za ich pośrednictwem forma zwoju dotarła do Rzymian.

Relief nagrobkowy, nauczyciel z trzema uczniami; dwie siedzące postacie trzymają zwoje, II w. p.n.e., Rheinisches Landesmuseum w Trewirze, fot. https://de.wikipedia.org/wiki/Datei:Funerary_relief_found_in_Neumagen_near_Trier,_a_teacher_with_three_discipuli,_around_180-185_AD,_Rheinisches_Landesmuseum_Trier,_Germany_(29656302165).jpg

Następnym krokiem będzie zmiana materiału, choć forma pozostanie ta sama. Najstarsze zachowane zwoje pergaminowe datowane są na II wiek przed Chrystusem.

Pergamin jako materiał do pisania stopniowo, ale skutecznie, wypiera papirus. Tak jak forma kodeksu z czasem wyprze rotulus. W średniowieczu słowo pisane zapisuje się już głównie w kodeksach. Jednak zwoje zachowano do pewnych określonych okazji i ceremonii: pozostają w użyciu do zapisu niektórych dokumentów, kronik, genealogii czy zwojów pogrzebowe (łac. rotulus mortuorum) obwieszczających śmierć ważnej osobistości.

Po lewej: zwój pogrzebowy przełożonej klasztoru Benedyktynek w Castle Hedingham o imieniu Lucy, ok. 1230, BL Egerton MS 2849  https://www.bl.uk/collection-items/miniature-of-lucy-de-veres-soul-being-carried-to-heaven-by-angels-from-the-mortuary-roll

Po prawej: zwój pogrzebowy zakonnicy Amphelissy z klasztoru Lillechurch w Kent, 1208-1214, Cambridge University: St.John’s College Library  https://www.50treasures.divinity.cam.ac.uk/treasure/mortuary-roll/

Tak całkowicie na marginesie, to zwoje pogrzebowe są niezwykle ciekawym tematem. Zapisywano na nich smutną nowinę o czyjejś śmierci. Jak np. na zwoju po prawej śmierć matki przełożonej Ampheliss. Następnie posłaniec szedł od klasztoru do klasztoru niosąc żałobną wiadomość. Na zwoju dopisywano modlitwy za zmarłą. Można powiedzieć, że było to swego rodzaju zbieranie kondolencji. Przebieżywszy wiele kilometrów i 370 klasztorów (sic!) posłaniec z klasztoru Lillechurch zebrał 11 metrów kondolencji!

Wiemy, że poeci i śpiewacy używali małych zwojów, z których śpiewali czy recytowali wersy. Niestety te ulotne „notatki” nie zachowały się.

Wergiliusz z muzami: Klio, muzą historii po lewej stronie oraz muzą tragedii Melpomeną po prawej, mozaika, III w., Bardo Museum, Tunezja fot.https://fr.m.wikipedia.org/wiki/Fichier:Virgile.JPG

Z kolei większość zachowanych greckich zwojów to zwoje liturgiczne. Najstarsze z nich pochodzą z VIII–IX wieku. Zwoje zawierające zapis liturgii Jana Chryzostoma lub Bazylego Wielkiego były popularne w Bizancjum. Podobnie jak zwoje Exsultetu, są orientowane wertykalnie i były przeznaczone do czytania przez celebransa przy ołtarzu. Niekiedy zawierają iluminacje.

Zwój z liturgią Bazylego Wielkiego, Byzantine & Christian Museum, Ateny Fot. http://www.ebyzantinemuseum.gr/?i=bxm.en.exhibit&id=207

W naszym kręgu kulturowym także używano niekiedy zwojów w czasie liturgii. Najstarszy zachowany przykład pochodzi z Rawenny z VII wieku i zawiera modlitwy adwentowe. W południowych Włoszech zachowały się inne zwoje z tekstami liturgicznymi. Były to luksusowe zwoje przeznaczone do ceremonii z udziałem biskupa.

Nie jest zatem niczym specjalnie niezwykłym wykorzystanie do liturgii zwoju. Wróćmy jednak do zasadniczego tematu, czyli do początków obrzędu błogosławieństwa paschału w liturgii Wielkiej Soboty.

Wykorzystanie specjalnej świecy w czasie liturgii paschalnej przyszło do nas prawdopodobnie ze Wschodu. Wiadomo ze źródeł pochodzących z V wieku, że świeca była zapalana w Jeruzalem w Bazylice Grobu Pańskiego w wigilię Wielkanocy. Praktyka ta zapewne była wcześniejsza niż opisujący ją tekst. W późniejszych tekstach źródłowych ceremonia ta rozbudowana jest do zapalenia kandelabra potrójnego i uroczystego noszenia go w procesji naokoło świątyni. Niewątpliwie liturgia jerozolimska miała wpływ na pojawienie się świec w liturgii zachodnich kościołów.

Na początku błogosławieństwo świecy przy jej zapalaniu miało charakter dość spontaniczny, nie istniał tekst, którego należało się trzymać. Zachowały się różne jego wersje.  Zapewne kantor komponował taki tekst dość swobodnie każdego roku. Zachowała się ciekawa korespondencja między św. Hieronimem a diakonem z Piacenzy, który prosi mentora o stworzenie wersji hymnu, którą mógłby użyć. 

Św. Hieronim w swojej pracowni, 1470, Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam, fot. http://boijmans.intermax.devurl.nl/en/object/3749/Saint-Jerome-in-His-Study/Anonymous

Biedny diakon Præsidius nie spodziewał się, że spadną gromy na jego głowę. Autorytet, do którego się zwrócił, był co najmniej niezadowolony z prośby. Jak odpisał diakonowi: nie pochwala takich kompozycji, gdyż nie pochodzą ze świętego teksu, jakim jest Biblia. Mówi nawet ostrzej, że autorzy wersji, które słyszał, pożyczają styl retoryczny, o zgrozo, od pogan! Nie znajduje Hieronim żadnej zadowalającej wersji tego tekstu. Jednak nie pognębia nieszczęśnika i choć odmawia napisania wersetów, obiecuje pomóc kantorowi ustnie.

Ostatecznie jednak pojawiła się wersja obowiązująca, powtarzająca się w zasadzie w dwóch wersjach: tzw. beneventana i frankijsko-rzymska. Do dziś w kościele wykorzystuje się tę drugą, młodszą wersję pieśni. I tę właśnie wersję miałam przepisać wraz z zapisem nutowym.

Zlecenie zaczęłam od zamówienia pergaminu i przycięcia go na długie paski. Szerokość zwoju to 35 cm. Mieści się to w tradycyjnym rozmiarze, który warunkowała wielkość pergaminu i który wahał się między 30 a 80 cm. Zwój został podzielony na 8 kawałków. Najdłuższy mierzy 107 cm, a najkrótszy — 81 cm. O tym, jak wyglądała praca przy pisaniu i jakie ilustracje znalazły się w exsultecie, przeczytacie w następnym wpisie.